Эндотелиальная функция в норме и при патологии
https://doi.org/10.21518/2079-701X-2019-6-154-159
Аннотация
В статье представлены данные о состоянии эндотелиальной функции в норме и при различных заболеваниях и состояниях. Описаны основные функции эндотелия в модуляции тонуса сосудов, атромбогенности и тромбогенности сосудистой стенки, регуляции адгезии сосудистой стенки, регуляции роста сосудов. Освещены основные причины, приводящие к формированию эндотелиальной дисфункции, и механизмы, лежащие в ее основе. Приведены данные многочисленных исследований по оценке функции эндотелия при различных заболеваниях. Представлены основные методы медикаментозной и немедикаментозной коррекции эндотелиальной дисфункции.
Об авторах
А. В. ПизовРоссия
Пизов Александр Витальевич – кандидат биологических наук, доцент
150000, г. Ярославль, ул. Революционная, д. 5
Н. А. Пизов
Россия
Пизов Николай Александрович – аспирант кафедры нервных болезней с медицинской генетикой и нейрохирургией
150000, г. Ярославль, ул. Республиканская, д. 108/1
О. А. Скачкова
Россия
Скачкова Ольга Александровна – аспирант кафедры нервных болезней с медицинской генетикой и нейрохирургией
150000, г. Ярославль, ул. Революционная, д. 5
Н. В. Пизова
Россия
Пизова Наталия Вячеславовна – доктор медицинских наук, профессор, кафедра нервных болезней с медицинской генетикой и нейрохирургией
150000, г. Ярославль, ул. Революционная, д. 5
Список литературы
1. Furchgott R.F. and Zawadzki J.V. The obligatory role of the endothelial cells in the relaxation of arterial smooth muscle by acetylcholine. Nature. 1980;288:373–376.
2. Zeiher A.M., Drexler H., Wollschlaeger H., et al. Coronary vasomotion in response to sympathetic stimulation in humans: importance of the functional integrity of the endothelium. Journal of the American College of Cardiology. 1989;14:1181-90.
3. Flammer A.J., Luscher T.F. Human endothelial dysfunction: EDRFs. Pflugers Arch. 2010;459:1005-13.
4. Virdis A., Ghiadoni L., Taddei S. Human endothelial dysfunction: EDCFs. Pflugers Arch. 2010;459: 1015-23.
5. Bonetti P.O., Lerman L.O., Lerman A. Endothelial dysfunction: a marker of atherosclerotic risk. Arteriosclerosis, thrombosis, and vascular biology. 2003;23:168-75.
6. Vanhoutte P.M., Shimokawa H., Feletou M., Tang E.H. Endothelial dysfunction and vascular disease - a 30th anniversary update. Acta Physiol (Oxf). 2017;219:22–96.
7. Shimokawa H. Williams Harvey lecture: importance of coronary vasomotion abnormalitiesfrom bench to bedside. Eur Heart J. 2014;35:3180–3193.
8. Бабак О.Я., Шапошникова Ю.Н., Немцова В.Д. Артериальная гипертензия и ишемическая болезнь сердца – эндотелиальная дисфункция: современное состояние вопроса. Украинский терапевт. журн. 2004;1:14–21.
9. Марков Х.М. Молекулярные механизмы дисфункции сосудистого эндотелия. Кардиология. 2005;12:62-67. [Markov H.M. Molecular mechanisms of vascular endothelial dysfunction. Cardiology [Kardiologija]. 2005;12:62-67]. (In Russ.)
10. Rizvi A.A. Cytokine biomarkers, endothelial inflammation, and atherosclerosis in the metabolic syndrome: emerging concepts. Am. J. Med. Sci. 2009;338(4):310-318.
11. Vanhoutte P.M. Endothelial dysfunction: the first step toward coronary arteriosclerosis. Circ. J. 2009;73(4):595-601.
12. Versari D., Daghini E., Virdis A., Ghiadoni L., Taddei S. Endothelial dysfunction as a target for prevention of cardiovascular disease. Diabetes Care. 2009;32(Suppl 2):S314-S321.
13. Versari D., Daghini E., Virdis A., Ghiadoni L., Taddei S. Endothelium-dependent contractions and endothelial dysfunction in human hypertension. Br. J. Pharmacol. 2009;157(4):527-536.
14. Каштанова Е.В. Патогенетически значимые биомаркеры коронарного атеросклероза и его осложнений. Дисс докт биол наук. Новосибирск. 2016, 197 с.
15. Шабров А.В., Апресян А.Г., Добкес А.Л., Ермолов С.Ю., Ермолова Т.В., Манасян С.Г., Сердюков С.В. Современные методы оценки эндотелиальной дисфункции и возможности их применения в практической медицине. Рациональная фармакотерапия в кардиологии. 2016;12(6):733-742.
16. Luscher T.F., Barton M. Biology of the endothelium. Clin. Cardiol. 1997;20:3–10.
17. Verma S., Anderson T.J. Fundamentals of endothelial function for the clinical cardiologist. Circulation. 2002;105:546–9.
18. Марчук В.Л., Соботюк Н.В., Бочанцев С.В. Ревматические заболевания и эндотелиальная функция. Вопросы современной педиатрии. 2018;17(2):126–132.
19. Feletou M., Kohler R., Vanhoutte P.M. Nitric oxide: orchestrator of endothelium-dependent responses. Ann Med. 2012;44(7):694–716.
20. Loscalzo J. Nitric oxide insufficiency, platelet activation, and arterial thrombosis. Circ Res. 2001;88(8):756–762.
21. Hossain M., Qadri S.M., Liu L. Inhibition of nitric oxide synthesis enhances leuko-cyte rolling and adhesion in human microvasculature. J Inflamm (Lond). 2012;9(1):28.
22. Aicher A., Heeschen C., Mildner-Rihm C., et al. Essential role of endothelial nitric oxide synthase for mobilization of stem and progenitor cells. Nat Med. 2003;9(11):1370–1376.
23. Walsh T., Donnelly T., Lyons D. Impaired endothelial nitric oxide bioavailability: a common link between aging, hypertension, and atherogenesis? J Am Geriatr Soc. 2009;57(1):140–145.
24. Stevens R.J., Douglas K.M., Saratzis A.N., Kitas G.D. Inflammation and atherosclerosis in rheumatoid arthritis. Expert Rev Mol Med. 2005;7(7):1–24.
25. Montecucco F., Mach F. Common inflammatory mediators orchestrate pathophysiological processes in rheumatoid arthritis and atherosclerosis. Rheumatology (Oxford). 2009;48(1):11–22.
26. Panza J.A., Casino P.R., Kilcoyne C.M. et al. Role of endothelium – derived nitric oxide in the abnormal endothelium – dependent vascular relaxation of patients with essential hypertension. Circulation. 1993;87:1468-1474.
27. Rajendran P., Rengarajan T., Thangavel J., et al. The vascular endothelium and human diseases. Int J Biol Sci. 2013;9(10):1057–1069.
28. Treasure C.B., Klein J.L., Weintraub W.S., et al. Beneficial effects of cholesterol-lowering therapy on the coronary endothelium in patients with coronary artery disease. N Engl J Med. 1995;332(8):481–487.
29. Mancini G.B., Henry G.C., Macaya C., et al. Angiotensin-converting enzyme inhibition with quinapril improves endothelial vasomotor dysfunction in patients with coronary artery disease: the TREND (Trial on Reversing Endothelial Dysfunction) study. Circulation. 1996;94(3):258–265.
30. Ting H.H., Timimi F.K., Haley E.A., et al. Vitamin C improves endothelium-dependent vasodilation in forearm resistance vessels of humans with hypercholesterolemia. Circulation. 1997;95(12):2617–2622.
31. Hambrecht R., Wolf A., Gielen S., et al. Effects of exercise on coronary endothelial function in patients with coronary artery disease. N Engl J Med. 2000;342(7):454–460.
32. Landmesser U., Hornig B., Drexler H. Endothelial function. A critical determinant in atherosclerosis? Circulation. 2004;109:II27-II33.
33. Соболева Г.Н., Рогоза А.Н., Шумилина М.В., Бузиашвили Ю.И., Карпов Ю.А. Дисфункция эндотелия при артериальной гипертонии: вазопротективные эффекты β-блокаторов нового поколения. РМЖ. 2001;9(18):754–758.
34. Билецкий С.В. Эндотелиальная дисфункция и патология сердечно-сосудистой системы Внутренняя медицина. 2008;2(8):36–41
35. Новикова Н. А. Дисфункция эндотелия — новая мишень медикаментозного воздействия при сердечно-сосудистых заболеваниях. Врач. 2005;8:51–53.
36. Katz S.D., Hryniewiez K., Hriljac I. et al. Vascular endothelial dysfunction and mortality risk in patients with chronic heart failure. Circulation. 2005;111:310-314.
37. Shimokawa H. Primary endothelial dysfunction: Atherosclerosis. J. Mol. Cell. Cardiol. 1999;31:23-37.
38. Визир В.А., Березин А.Е. Роль эндотелиальной дисфункции в формировании и прогрессировании артериальной гипертензии. Прогностическое значение и перспективы лечения. Укр. мед. часопис. 2000;4:23-33.
39. Намаканов Б.А., Расулов М.М. Эндотелиальная дисфункция при артериальной гипертензии — фактор риска сердечно-сосудистых осложнений. Кардиоваскулярная терапия и профилактика. 2005;6:98-101.
40. Поливода С.Н., Колесник Ю.М., Черепок А.А. Поражение органов-мишеней при гипертонической болезни: Практическое руководство. К.: Четверта хвиля, 2005. 800 с.
41. Лапшина Л.А., Молодан В.И., Шевченко О.С., Немцова В.Д. Эндотелиальная дисфункция при начальных стадиях артериальной гипертензии и способы ее немедикаментозной коррекции. Укр. терапевт. журн. 2001;3(4):39-42.
42. Поливода С.Н., Черепок А.А., Сычев Р.А. Влияние амлодипина на функцию эндотелия у больных с гипертонической болезнью: клинические эффекты и патофизиологические механизмы. Укр. кардіол. журн. 2007;4:46-49.
43. Лутай М.І., Слободський В.А., Гавриленко Т.І. та ін. Концентрація ендотеліну-1 в плазмі крові корелює з вираженістю клінічних проявів стабільної стенокардії напруження. Укр. мед. часопис. 2004;4(42):105-108.
44. Tomoda H. Plasma endothelin-1 in acute myocardial infarction with heart failure. Am. Heart. J. 1993;125:667-672.
45. Khare A., Shetty S., Ghosh K. Evaluation of markers of endothelial damage in case of young myocardial infarction. Atherosclerosis. 2005;18:375-380.
46. Levin E.R. Endothelins. New Engl. J. Med. 1995;10(6):356-363.
47. Hang G., Koenig W., Hoeher M. et al. Direct enzyme immunometric measurement of plasma big endothelin-1 concentrations and correlations with indicators of left ventricular function. Clin. Chem. 1998;44:239-243.
48. Алмазов В.А., Беркович О.А., Сытникова М.Ю. и др. Эндотелиальная дисфункция у больных с дебютом ишемической болезни сердца в разном возрасте. Кардиология. 2001;41(5):26-29.
49. Nystrom T., Nygren A., Sjoholm A. Persistent endothelial dysfunction is related to elevated C-reactive protein levels in type II diabetic patients after acute myocardial infarction. Clin. Science. 2005;12:121-128.
50. Гейченко В.П., Курята А.В., Мужчиль О.В. Эндотелиальная дисфункция при сердечной недостаточности с сохраненной систолической функцией и ее коррекция препаратом метаболического ряда милдронатом. Рос. кардиол. журн. 2005;4:68-71.
51. Россошанская С.И. Эндотелиальная дисфункция у больных с хронической сердечной недостаточностью и ее изменения на фоне терапии различными β-адреноблокаторами. Регионарное кровообращение и микроциркуляция. 2004;3(4):11-16.
52. Карсанов Н.В. Эндотелиальная дисфункция, редокс-потенциал системы энергетического обеспечения и синтез альдостерона при хронической сердечной недостаточности с мерцательной аритмией и без нее. Рос. кардиол. журн. 2003;4(42):28-31.
53. Прибылов С.А. Легочная гипертензия, эндотелиальная дисфункция и их коррекция лизиноприлом у больных с сердечной недостаточностью при сочетании ишемической болезни сердца и хронической обструктивной болезни легких. Кардиология. 2006;46(9):36-40.
54. Панасенко В.Г., Мироненко С.П., Караськов А.М., Пустоветова М.Г. Маркеры эндотелиальной дисфункции в динамике ишемической болезни сердца у лиц молодого возраста. Электронное периодическое издание. Медицина и образование в Сибири. 2011;6. http://ngmu.ru/cozo/mos/article/text_full.php?id=543.
55. Машин В.В., Фонякин А.В., Машин В.Вл., Васицкий Н.Р., Асадуллаева М.М., Атаян А.С. Церебральная гемодинамика и состояние эндотелиальной функции у больных с артериальной гипертонией и кардиальной патологией. Артериальная гипертензия. 2009;15(4):419-423.
56. Домашенко М.А. Дисфункция эндотелия в остром периоде ишемического инсульта. Автореферат дис. … канд. мед. наук. 2006; 32 с.
57. Vita J., Keaney J. Endothelial dysfunction: a barometer for cardiovascular risk. Circulation. 2002;106:640-643.
58. Дубенко О.Е., Жмуро А.И., Лозик Т.И. Уровень эндотелина у больных кардиоэмболическим инсультом с хронической недостаточностью кровообращения. Республіканська науково-практична конференція «Нове в патогенезі, діагностиці та лікуванні хронічної недостатності кровообігу». Харків. Український терапевтичний журнал. 1999;1(1):52-53.
59. Schmieder R.E. Endothelial dysfunction: how can one intervene at the beginning of the cardiovascular continuum? J. Hypertens. 2006;24(2):31–5.
60. Giannattasio C., Achilli F., Grappiolo A. et al. Radial artery flow-mediated dilatation in heart failure patients: effects of pharmacological and nonpharmacological treatment. Hypertension. 2001;38:1451–5.
61. Галенко А.С. Оценка эндотелиальной дисфункции у больных ишемической болезнью сердца и возможности ее фармакологической коррекции: Дис … канд. мед. наук. СПб; 2005.
62. Kawano H., Ogawa H. Endothelial function and coronary spastic angina. Intern. Med. 2005;44(2):91–9.
63. Волошин П.В., Малахов В.А., Завгородная А.Н. Эндотелиальная дисфункция у больных с церебральным ишемическим инсультом: пол, возраст, тяжесть заболевания, новые возможности медикаментозной коррекции. Международный неврологический журнал. 2007;2(12):15–20.
64. Маркова М.А., Чучалин А.Г., Авдеев С.Н. Артериальная ригидность и эндотелиальная дисфункция у пациентов с хронической обструктивной болезнью легких: что первично? Пульмонология. 2011; 6: 73–79.
65. Мазуров В.И., Якушева В.А. Эндотелиальная дисфункция при метаболическом синдроме. Эфферентная терапия. 2006;12(3):19–24.
66. Patti G., Melfi R., Di Sciascio G. The role of endothelial dysfunction in the pathogenesis and in clinical practice of atherosclerosis. Current evidences. Recenti Prog. Med. 2005;96(10):499–507.
67. Tibiriса E., Rodrigues E., Cobas R.A., Gomes М.В. Endothelial function in patients with type 1 diabetes evaluated by skin capillary recruitment. Microvascular Research. 2007;73(Issue 2):107–12.
68. Migliacci R., Falcinelli F., Imperiali P. Endothelial dysfunction in patients with kidney failure and vascular risk factors: acute effects of hemodialysis. Ital. Heart. J. 2004;5(5):371–7.
69. Булатова И.А., Щекотова А.П., Третьякова Ю.И. Дисфункция эндотелия при хронических диффузных заболеваниях печени. Казанский медицинский журнал. 2009;90(1):46–8.
70. Хусаинова Д.К. Эндотелиальная дисфункция у больных, ревматоидным артритом. Казанский медицинский журнал. 2005;86(1):42–6.
71. Цвингер С.М., Говорин А.В., Алексеенко Е.О. Маркеры эндотелиальной дисфункции при остеоартрозе. Дальневосточный медицинский журнал. 2009;3:9–11.
72. Карпов Ю.А., Соболева Г.Н. Коррекция нарушенной функции сосудистого эндотелия у женщин в период менопаузы: какой препарат лучше? РМЖ. 2001;9(9):27–31.
73. Neunteufl Т., Heher S., Kostner K. et al. Contribution of nicotine to acute endothelial dysfunction in long-term smokers. J. Am. Coll. Cardiol. 2002;39(2):251–6.
74. Вишневская В.Ю. Эндотелиальная дисфункция и возраст. Врачебная практика. 2003;4:5–10.
75. Feletou M., Vanhoutte P.M. Endothelial dysfunction: a multifaceted disorder. Am. J. Physiol. Heart Circ. Physiol. 2006;21:377–85.
76. Landmesser U., Harrison D.G., Drexler H. Oxidant stress – a major cause of reduced endothelial nitric oxide availability in cardiovascular disease. Eur. J. Clin. Pharmacol. 2006;62(Suppl. 13):13–9.
77. Mudau M., Genis A., Lochner A., Strijdom H. Endothelial dysfunction: the early predictor of atherosclerosis. Cardiovasc. J. Afr. 2012;23(4):222–231.
78. Chhabra N. Endothelial dysfunction – a predictor of atherosclerosis. Internet J. Med. Update. 2009;4(1):33–41.
79. Sever P.S., Dahlof B., Poulter N.R. et al. Prevention of coronary and stroke events with atorvastatin in hypertensive patients who have average or lover-than-average cholesterol concentrations, in anglo-scandinavial cardiac outcomes trial. Lipid lowering arm (ASCOT-LLA): a multicentre randomizerd trial. Lancet. 2003;361:1149–58.
80. Colhoun H.M., Betteridge D.J., Durrington P.N. et al. Primary prevention of cardiovascular disease with atorvastatin in type 2 diabetes in the Collaborative Atorvastatin Diabetes Study (CARDS): multicentre randomizerd placebocontrolled trial. Lancet. 2004;364:685–96.
81. Заславская Р.М., Лилица Г.В., Щербань Э.Ф. и др. Эффективность метаболической терапии пожилых больных ишемической болезнью сердца. М.: Медпрактика-М, 2010.
82. Koryagina N.A. Effects of mildronate in the complex antiarrhythmic therapy for atrial fibrillation and ventricular arrhythmia in patients with ischemic heart disease. Ph.D. Thesis in Medical Sciences. Perm’; 2007 (In Russ.).
83. Pretnar-Oblak J., Zaletel M., Zvan B. et al. Cerebrovascular reactivity to L-arginine in patients with lacunar infraction. Cerebrovasc. Dis. 2006;21(3):180–6.
84. Rodriguez J.A., Grau A., Eguinoa E. et al. Dietary supplementation with vitamins С and E prevents downregulation of endothelial NOS expression in hypercholesterolemia in vivo and in vitro. Atherosclerosis. 2002;165(1):33–40.
85. Clarke R., Armitage J. Vitamin supplements and cardiovascular risk: review of randomized trials of homocysteine-lowering vitamin supplementation. Sem. Thromb. Haemost. 2000;26(3):341–8.
86. Усманов Р.И., Нуритдинова Н.Б., Зуева Е.Б. Дисфункция эндотелия и ремоделирование левого желудочка при сердечной недостаточности и их коррекция небивололом. Российский кардиологический журнал. 2002;2:38–41.
87. Matsuda Y., Akita H., Terashima M. et al. Carvedilol improves endothelium-dependent dilatation in patientswith coronary artery disease. Am. Heart J. 2000;140(5):753–9.
88. Bohm F., Beltran E. Endothelin receptor blockade improves endothelial function in atherosclerotic patients on angiotensin converting enzyme inhibition. J. Intern. Med. 2005;257(3):263–71.
Рецензия
Для цитирования:
Пизов АВ, Пизов НА, Скачкова ОА, Пизова НВ. Эндотелиальная функция в норме и при патологии. Медицинский Совет. 2019;(6):154-159. https://doi.org/10.21518/2079-701X-2019-6-154-159
For citation:
Pizov AV, Pizov NA, Skachkova OA, Pizovа NV. Endothelial function in normal and pathological conditions. Meditsinskiy sovet = Medical Council. 2019;(6):154-159. (In Russ.) https://doi.org/10.21518/2079-701X-2019-6-154-159